Butrymowicz Mateusz, h. Topór (1745–1814), poseł na sejm wielki. Był synem Jakuba i Anastazji. Kształcił się u jezuitów w Pińsku; podpisał elekcję Stanisława Augusta z województwem połockim. Od wczesnej młodości zbliżony do hetmana M. Ogińskiego (w r. 1767 oficjalista w jego dobrach), w r. 1775 otrzymał nominację na kasjera wojsk. W. Ks. Lit., w r. następnym został porucznikiem petyhorskim, poczem awansował na kapitana. W r. 1778 mianowany koniuszym, w dwa lata potem miecznikiem powiatu pińskiego. W r. 1783 z ramienia starosty Ksaw. Chomińskiego został sędzią grodzkim, a w r. 1785 podstarościm. Był dwukrotnie deputatem na trybunał lit. kadencji wileńskiej w r. 1781 i 1786. Jako dziedzic wsi Łopatyna, posesor dóbr pojezuickich Podhacie i Wysock i dzierżawca znacznej części dóbr pińskich Ogińskiego hetmana W. Lit., któremu płacił rocznie czynsz dzierżawny 300.000 złp, poznał potrzeby Pińszczyzny i pracował nad podniesieniem jej pod względem gospodarczym. Razem z Ogińskim rozpoczął z własnej inicjatywy w r. 1778 wielkie dzieło budowy traktów z Pińska na Wołyń i do Słonimia, które po części sam finansował (Ogiński dał na to 20.000 złp) i osobiście prowadził, łamiąc najgorsze przeszkody terenowe i zatrudniając robotników przeważnie z własnych dóbr. B. przedłożył królowi, przebywającemu w Pińsku w r. 1784, mapę tego traktu, którego groblami przejeżdżał 8 IX Stanisław August z Pińska do Krystynowa folwarku B-a, który na pamiątkę tej uroczystości uwolnił wszystkich przejeżdżających przez groblę horeńską od ceł i myt na lat cztery, co obwieścił napisem w języku polskim, ruskim, niemieckim i hebrajskim. W czasie pobytu w Krystynowie podziwiał król wysiłki gospodarza, który sam mawiał: »wszystko, cokolwiek mnie od potrzeb życia zostaje, zakopuję w ziemię albo kładę w budynki«. Krystynów, zbudowany na błotach łopatyńskich i chlabowskich, systematycznie osuszanych przez właściciela, był wzorem dobrze zagospodarowanego majątku. B. pracował nad polepszeniem doli chłopów, nad rozwojem rzemiosł, założył szkołę dla dzieci rzemieślników i chłopów. W wyniku pobytu u B-a król polecił sporządzić dla siebie mapę prac nad osuszaniem Krystynowa i przed wyjazdem założył kamień węgielny pod budowę nowego domu tego, »który sobie prawdziwie zasłużył na imię obywatela użytecznego« (własnor. notatka króla na planie tegoż domu).
W Pińsku wzniósł B. piękny pałac, dbał o rozbudowę miasta, a najwięcej pracy włożył w budowę kanałów muchawieckiego i telechańskiego. Wiosną 1784 po raz pierwszy wyprawił kanałem muchawieckim dziesięć czółen naładowanych produktami pińskimi przez Warszawę do Gdańska, co upamiętniono wybiciem okolicznościowego medalu. W kilka lat potem jako poseł piński na sejmie wielkim B., zdając relację z egzaminu Komisji Skarbu W. Ks. Lit., wypowiedział swoje Uwagi nad robotą kopania kanału Rzeczypospolitej muchawiecki zwanego… in ianuario 1788, w których krytykował opieszałość i niedokładność prowadzonych robót, nadmierne koszta, płytkość, a co za tym idzie, małą użytkowność kanału. Radził, aby po przeprowadzeniu dokładnej lustracji dotychczasowego stanu pracy i wyrachowaniu w przybliżeniu kosztów na jej dokończenie oddać dalsze roboty jakiemuś przedsiębiorcy lub też kompanii złożonej z kilku osób. Zarazem jako pierwszy wykonawca kanału Ogińskiego (tzw. telechańskiego), którego wykończenie odwlekło się skutkiem zasekwestrowania dóbr O. przez Rosjan (1771), proponował przejęcie tego dzieła na skarb Rzpltej. Prócz tego wystąpił z projektem komunikacji między rzekami Horyniem już ze Słuczą złączonym a rzeką Styrem i Strumieniem. Zwrócił też sejmowi uwagę na możliwość utworzenia z Połągi portu polskiego i wybudowania kanału przez rzekę Krożę, Wentę lub Windawę do Niemna.
Od początku obrad wielkiego sejmu trzymał pióro w komisji do egzaminowania Skarbu W. Ks. Litewskiego i dzięki temu lepiej zaznajomił się z finansami. B. domagał się na sesjach 12 I i 15 I 1789 najprędszego wystawienia wojska, radząc stanom zaciągnąć na ten cel w bankach zagranicznych kapitał. Wkrótce został wybrany (w lutym 1789) do delegacji roztrząsającej etaty i był jej sekretarzem. Aby podnieść przemysł rodzimy, chciał używać w wojsku przede wszystkim sukna krajowego, a w r. 1789 wniósł projekt zaprowadzenia w armii ubioru polskiego. Zasiadając w deputacji do egzaminowania oskarżonych o bunty, żądał surowych kar na schizmatyckich wichrzycieli, ale zarazem dla uniezależnienia popów od Moskwy popierał ustanowienie w Polsce synodu dyzunickiego i złączenie kalendarza ruskiego i łacińskiego. Kiedy w maju 1791 zwołano do Pińska kongregację jeneralną grecko-orientalną celem zorganizowania konsystorza dla dyzunitów w Polsce mieszkających, B. został obrany komisarzem z ramienia Rzplitej, lecz w naradach udziału nie wziął. Naglił też o dopuszczenie metropolity unickiego do senatu. Najbardziej upamiętnił się B. propagandą na rzecz przekształcenia stosunków żydowskich. Gdy w r. 1782 wyszła anonimowa broszura pt. »Żydzi czyli konieczna potrzeba reformowania żydów w krajach Rzplitej polskiej«, rzucająca myśl »trwałego i wiecznego concordatum między dwoma walczącymi w jednym kraju narodami«, opatrzył ją uwagami i przedrukował w r. 1789 pt. Sposób uformowania żydów polskich w pożytecznych krajowi obywatelów. B. rozpatruje w piśmie tym kwestię żydowską pod względem religii, prawodawstwa i edukacji. Co do pierwszej uważał, że nie tykając dogmatów należy uderzyć w stronę obrządkową religii żydowskiej, a przede wszystkim ograniczyć ilość świąt; co do prawodawstwa to radził żydów zaliczyć do mieszczan i poddać ich prawom tego stanu, pozostawiając kahałom jedynie sprawy duchowne. Dotykając jeszcze spraw podatkowych, mowy i ubioru, polecał Komisji Edukacyjnej rozpatrzyć wychowanie Żydów. Pociąganie natomiast Żydów do służby wojskowej uważał jeszcze za sprawę nieaktualną.
Podobne myśli rozwinął Butrymowicz w mowie wypowiedzianej na sejmie 31 I 1789. Podkreślając konieczność reformy żydowstwa, pragnął je skierować ku pracy na roli, do zajęcia się rzemiosłem i handlem. Przede wszystkim zaś przeciwstawił się obciążaniu żydów nadmiernymi podatkami, natomiast żądał wyrugowania ich z karczem i ze wsi, żeby »nie wysysali majątku chłopów naszych«. W kilka miesięcy potem, 4 XII 1789, wręczył królowi na sesji sejmowej projekt pt. Reforma żydów, a w roku następnym został członkiem deputacji, mającej rozpatrywać sprawę żydowską. W maju 1790 r. B., poparty przez kasztelana łukowskiego Jezierskiego i posła brasławskiego Wawrzeckiego, wystąpił przeciw gwałtom, dokonanym w tym czasie w Warszawie na żydach, a pod koniec następnego roku zażądał, aby deputacja rozstrzygnęła na nowo dawniejszy projekt i poprawiony przyniosła do izby. Na sesji 24 I 1792 B. w imieniu deputacji odczytał projekt, zalecający sądom ziemiańskim spisanie kahałów, synagog i długów, po czym na jego wniosek wyznaczone zostały po województwach i powiatach sądy likwidacyjne, które miały się zająć zbadaniem długów kahalnych. Rzecz charakterystyczna, że B. z początku nie sympatyzował z mieszczaństwem, a przestał oponować przeciw jego żądaniom dopiero, gdy zadeklarowało duże ofiary dla państwa.
Na skutek kłopotów finansowych, z którymi sejm walczył, chciał dla oszczędności zwinąć Komisję Edukacyjną i powierzyć nauczanie zakonnikom. B. należał do twórców uchwały o 100.000 intracie bpa krakowskiego i przemawiał gorąco za zrównaniem dochodów wszystkich biskupów, wówczas bowiem »nie będą mieli pobudek dla wzięcia wyższego biskupstwa od W. Kr. Mci biegać po instrukcje do cudzych dworów lub ministrów«. Chętnie wziął udział w komisji, która badała skargi szlachty sieluńskiej na proboszczów płockich i zreferował je na plenum, sprzeciwił się natomiast zbyt wielkiemu opodatkowaniu duchowieństwa dysydentów z wyjątkiem podejrzanych zawsze popów. Gdy w lipcu 1790 r. doniesiono sejmowi, że w skarbie litewskim zabraknie 3 milionów na opłacenie raty wrześniowej wojsku, B. wniósł projekt zsypki zbożowej dla wojska, który został natychmiast uchwalony. On też wniósł wyznaczenie deputacji, któraby zbadała gospodarkę funduszów szpitalnych i dobroczynnych. W r. 1791 przedłożył sejmowi dwie relacje z działalności Kom. Skarb. Lit, od poł. 1788 r. do poł. 1790. W relacjach tych podkreślił konieczność zniesienia komór i przykomórków celnych i w ogóle wszelkich trudności hamujących swobodny handel między Koroną a Litwą, ganił nowe, zbyt wysokie cła, a przede wszystkim domagał się rewizji traktatów handlowych zawartych z Rosją, dzięki którym kupcy moskiewscy korzystali w handlu tranzytowym z wyjątkowych przywilejów. Ganił zbyt liczną i kosztowną na Litwie biurokrację skarbową. Później referował projekt połączenia skarbu koronnego z litewskim. Stanowczy zwolennik Konstytucji 3 Maja, do której Towarzystwa Przyjaciół należał, B. lubo bardzo praktyczny i wyrachowany, kariery osobistej nie zrobił. W r. 1791 został łowczym pińskim, w dzień Ustawy Majowej dostał order św. Stanisława. B. żonaty był z Krystyną Szyrmianką (od której imienia pochodzi nazwa Krystynów).
W. Enc. Il.; Enc. Org.; Boniecki; Niesiecki; Uruski; Słow. geogr.; Bentkowski F., Historia literatury polskiej, Wil. 1814, II 112; Kalinka W., Sejm czteroletni, Kr. 1895, I 504, 603–604, 623, 637, 640–641, II 274, 341, 357, 373, 375, 394, 408, 410, 412, 435, 587, 612, 652, 663; Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski I–IV; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wilno I; Pilat R., O literaturze politycznej, Kr. 1872, 190–191; Skalkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, P. 1930, 23; Smoleński Wł., Ostatni rok sejmu czteroletniego, Kr. 1897; tenże, Mieszczaństwo warszawskie, W. 1917; tenże, Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Przewrót umysłowy, Kr.-Pet. 1891; tenże, Stan i sprawa żydów polskich w XVIII wieku, W. 1876, 52, 53, 55, 57, 60, 63, 64, 66, 74, 80, 85, 87, 91; Stanisława Augusta projekt reformy żydowstwa polskiego, wyd. i ocenił L. Gumploowicz, Kr. 1875, 10, 18, 21, 23–24; »Dziennik Wileński« 1815, I 100; Wolski M., Obrona Stanisława Augusta, »Rocz. Tow. hist.-lit.« w Paryżu 1867; Zaleski B., Korespondencja krajowa Stmisława Augusta 1784–1792, »Rocz. Tow. hist.-lit.« w Paryżu 1870–1872; Diariusz Sejmu Wielkiego; Pisma i mowy Butrymowicza według Estr.; – Rkp. B. Czart., nr 696. 722, 919; materiały dostarczone przez rodzinę.
Helena Waniczkówna